بیش فعالی و ADHD (Attention deficit hyperactivity disorder) یک اختلال رشدی – عصبی است که روی قدرت تمرکز، توجه و آرامش کودک اثر می‌گذارد و مانع از کنترل طبیعی هیجانات تکانه‌ای او میشود. باوجوداینکه علائم اختلال رفتاری ممکن است در سنین بسیار پایین و حتی زیر دوسالگی بروز یابد، ولی ازآنجاکه بیشتر کودکان شیطنت‌های خاص خود را دارند، غالباً تشخیص داده نمی‌شود.
در طول زمان و با بالاتر رفتن سن کودکان بیش فعال؛ مشکلات ناشی از اختلال رفتاری و تمرکزی آنها کمتر نمی‌شود. برعکس، هنگامی‌که بچه‌ها به مدرسه می‌روند و معاشرت‌های ابتدایی خود را با هم‌کلاسی‌ها و دوستان خانوادگی آغاز می‌کنند، دردسرها تازه شروع میشود. حال تصور کنید که بزرگسالانِ دارای اختلال عدم تمرکز یا اختلال تکانشی با چه چالش‌هایی مواجه می‌شوند. ما در این مقاله از سایت دکتر مریم سلیمانی بیشتر در مورد اختلال ADHD صحبت می‌کنیم. اگر در بین اطرافیانتان فردی به چنین بیماری مبتلا هست، پیشنهاد می‌کنیم مطالعه این متن را از دست ندهید.
علائم بیش فعالی چیست؟
افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه بیش فعالی، غالباً فراموش‌کارند، بیش از حد رؤیاپردازی می‌کنند، بی‌قرارند و بیش از حد حرف می‌زنند (حتی زمانی که قصد این کار را ندارند). آنها مستعد اشتباهات ساده هستند، نمیتوانند در برابر هوس‌های هر چند کوچک مقاومت کنند و معمولاً با دیگران خوب کنار نمی‌آیند.
ازآنجاکه فیزیک بدن انسان‌ها با یکدیگر متفاوت است، اکثر بیماران مبتلا به بیش فعالی و ADHD نیز تجربیات متفاوتی با این اختلال دارند. اما ویژگی‌های اصلی پشت این بیماری در همه افراد مبتلا یکسان باقی می‌ماند و مسلماً کیفیت زندگی و توانایی آنها برای اداره یک زندگی سالم را کاهش می‌دهد.
علائم بیش فعالی در کودکان می‌تواند موارد زیر را شامل شود:
- اضطراب که باعث میشود کودک بیشتر مواقع نگران و عصبی به نظر برسد یا علائم فیزیکی مانند تپش قلب، تعریق و سرگیجه را تجربه کند.
- اختلال رفتاری نافرمانی مقابله‌ای که با رفتار منفی و مخرب، به‌ویژه نسبت به شخصیت‌هایی که از دید کودک قدرتی دارند، مانند والدین و معلمان تعریف میشود.
- رفتارهای ضداجتماعی مانند دعوا، خرابکاری و آزار حیوانات یا حتی دزدی.
- افسردگی که یک اختلال روانپزشکی محسوب میشود.
- مشکلات خواب
- اختلالات طیف اوتیسم که بر تعامل اجتماعی، ارتباطات و علایق افراد تأثیر می‌گذارد.
- مشکلات یادگیری که از اختلال عدم تمرکز ناشی می‌شوند.
جالب است بدانید که علائم اختلال عدم تمرکز در بزرگسالان بسیار ظریف‌تر از علائم ذکر شده در دوران کودکی است. هر چه سن افراد بالاتر می‌رود؛ مشکلات ناشی از اختلال عدم تمرکز و بی‌توجهی بر سایر مشکلات غلبه پیدا می‌کند. فهرستی از علائم بیش فعالی و ADHD در بزرگسالان موارد زیر را شامل میشود:
- بی‌دقتی و عدم‌توجه به جزئیات
- شروع متناوب کارهای جدید بدون به‌پایان‌بردن کارهای قبلی
- ناتوانی در تمرکز و اولویت‌بندی
- فراموش‌کاری، بی‌قراری و عصبیت
- ناتوانی در ساکت ماندن و صحبت‌کردن خارج‌ازنوبت
- نوسانات خلقی
- ناتوانی در مقابله با استرس
- بی‌حوصلگی شدید
- ریسک‌پذیری در فعالیت‌ها بدون توجه به ایمنی شخصی یا آسیب رساندن به دیگران مانند رانندگی خطرناک
علت به وجود آمدن بیش فعالی چیست؟
دانشمندان و متخصصان هنوز علل اصلی بیماری بیش فعالی و اختلال تکانشی را ناشناخته می‌دانند. آنها در تلاش برای یافتن راهکارها و درمان‌های بهتر این اختلال، ریسک فاکتورها را نیز مطالعه می‌کنند. به‌نظر می‌رسد مشابه با بسیاری از بیماری‌های دیگر، ژنتیک نقش مهمی در به وجود آمدن بیش فعالی دارد. درحال‌حاضر دانشمندان علاوه بر ژنتیک، در مورد عوامل احتمالی و فاکتورهای خطر زیر نیز تحقیق می‌کنند:
- آسیب مغزی
- قرارگرفتن در معرض خطرات محیطی (مانند سرب) در دوران بارداری یا در سنین پایین
- مصرف الکل و استعمال دخانیات در دوران بارداری
- زایمان زودرس
- وزن کم نوزاد در هنگام تولد
انواع بیش فعالی چیست؟
متخصصان بسته به اینکه افراد دارای اختلال بیش فعالی و ADHD چه علائمی را قوی‌تر و بیشتر بروز می‌دهند، آنها را به سه گروه تقسیم می‌کنند:
- بیمارانی که به اختلال کمبود توجه بیش فعالی مبتلا هستند.
- بیمارانی که از اختلال تکانشی رنج می‌برند.
- بیمارانی که ترکیبی از علایم هر دو نوع اختلال قبل را تجربه می‌کنند (Hyperactive/Impulsive)
ازآنجاکه ممکن است علائم بیماری در طول زمان تغییر کند، احتمال شیفت بیماری از یک نوع به نوع دیگر هم وجود دارد.
اختلال نقص توجه ADHD
افرادی که در این طیف از بیماری جای می‌گیرند، غالباً با مشکلات زیر دست‌وپنجه نرم می‌کنند:
- اغلب اوقات جزئیات را از دست می‌دهند و حواسشان پرت میشود.
- از کار کردن روی یک موضوع خیلی زود خسته می‌شوند.
- در سازماندهی افکار خود و یادگیری اطلاعات جدید مشکل دارند.
- مداد، کاغذ، یا سایر وسایل لازم برای تکمیل کارهای ساده را گم می‌کنند.
- به نظر نمی‌رسد که به صحبت‌های دیگران گوش می‌کنند.
- به‌آرامی حرکت می‌کنند گویی که دائماً در حال رؤیاپردازی و خیال‌بافی‌اند.
- اطلاعات را با سرعت و دقت کمتری نسبت به سایرین پردازش می‌کنند.
- هنگام دنبال‌کردن دستورالعمل‌ها سردرگم می‌شوند.
طبق آمار تحقیقاتی، تعداد دختران مبتلا به اختلال کمبود توجه بیش فعالی نسبت به پسران این طیف بیشتر است.
شما می توانید برای گرفتن نوار عصب و عضله بر روی مرکز نوار عصب و عضله کلیک کنید.
حرکات تکانشی
نوع دوم بیماری اختلال تکانشی است که با علائم تکانشگری و بیش فعالی مشخص میشود. افرادی که به این نوع از اختلال دچارند، ممکن است چالش‌های اختلال بی‌توجهی را نیز داشته باشند، اما مشکل اصلی آنها با علائم زیر مشخص میشود:
- غر می‌زنند، ناشکیبا، بی‌قرار و ناآرام‌اند.
- نمیتوانند یک‌جا آرام بنشینند.
- مدام حرف می‌زنند.
- با اشیا بازی می‌کنند حتی زمانی که این عمل برای کار یا جایگاه فعلی آنها نامناسب است.
- دائماً در حال حرکت هستند.
- خارج‌ازنوبت عمل می‌کنند بدون اینکه به عواقب این کار فکر کنند.
- کلمات، نظرات و پاسخ‌های نامناسبی به زبان می‌آورند.
- کودکان مبتلا به این نوع از بیش فعالی، به‌احتمال بیشتری در کلاس درس دردسر ایجاد می‌کنند و یادگیری را برای هم‌کلاسی‌های خود نیز دشوارتر می‌کنند.
پسران بیش از دختران در طیف بیماری اختلال تکانشی قرار دارند.
عوامل موثر در بیش فعالی چیست
برخلاف تصور عمومی، تحقیقات علمی شواهدی مبنی بر اینکه ADHD از عواملی مانند مصرف شکر، تماشای بیش از حد تلویزیون، بچه‌دار شدن، یا عوامل اجتماعی نظیر فقر و نابسامانی خانوادگی ناشی شود، ندارد. اما شکی نیست که بسیاری از عادات و اتفاقات و شرایط محیطی از جمله مواردی که گفته شد، ممکن است علائم بیش فعالی و تکانشگری (Impulsive/Hyperactive) را در برخی بیماران تشدید کند.
آخرین تحقیقاتی که پیرامون عوامل تأثیرگذار بر اختلال عدم تمرکز صورت‌گرفته، نشان می‌دهد که ورزش‌نکردن، عادات بد تغذیه‌ای و خوردن تنقلات به‌جای غذا، رسیدگی‌نکردن به مشکلات خواب، مصرف زیاد یا کم کافئین، مرتب‌نکردن اتاق شخصی در خانه و محیط کار، خیره ماندن طولانی‌مدت به صفحه نمایش کامپیوتر و همچنین مصرف داروهای اشتباه، وضعیت بیماری را بدتر می‌کند.
راه درمان بیش فعالی چیست؟
درمان اختلال کمبود توجه بیش فعالی معمولاً به رویکردی جامع نیاز دارد که ترکیبی از اقدامات پزشکی، آموزشی و روان درمانی است و بسته به سن فرد برخی از این موارد را شامل میشود:
- آموزش والدین
- دارو درمانی
- آموزش مهارت‌های شخصی
- مشاوره
- رفتاردرمانی
- پشتیبانی‌های آموزشی
روند درمان زمانی موفق خواهد بود که بیمار در ارتباط نزدیک با پزشک متخصص و مشاور باقی بماند و راهکاری متناسب با شرایط ویژه خود دریافت کند.
همچنین بخوانید: درمان بیش فعالی بزرگسالان
روان درمانی برای درمان بیش فعالی
مانند هر اختلال روانپزشکی دیگر، روشهای مختلف روان‌درمانی در کنار مصرف دارو به بیمار کمک می‌کند که علائم این اختلال را بهتر مدیریت کند. به‌عنوان‌مثال فرد وادار میشود درباره احساسات خود حرف بزند و همین امر او ذهن او را برای مواجهه با شرایط باز می‌کند. همچنین بیماری که به علت اختلال رفتاری در معاشرت با همسالان یا اطرافیانش دچار مشکل است، یاد می‌گیرد کنترل این روابط را در دست بگیرد.
اشخاص بیش فعال به یاری روان‌درمانگر می‌توانند الگوهای رفتاری خود را کشف کنند و یاد بگیرند که در آینده انتخاب‌های سالم‌تری داشته باشند.
رفتار درمانی برای درمان بیش فعالی
هدف اصلی رفتار درمانی این است که به افراد بیاموزد چطور رفتارهای خود را تحت‌نظر داشته باشند و سپس آن رفتارها را به‌درستی تغییر دهند. در این روش درمانی فرد بیش فعال استراتژی‌هایی برای نحوه عملکرد خود طراحی می‌کند تا واکنش بهتری در موقعیت‌های خاص نشان دهد.
در درمان شناختی – رفتاری نیز که به‌عنوان یکی از مفیدترین روشهای غیردارویی شناخته میشود، الگوهای منفی تفکر فرد تغییر می‌کند و با چارچوبی جدید از احساس او نسبت به خودش و علایم بیش فعالی جایگزین میشود. این روش برای مدیریت انتظارات غیرمنطقی فرد که زندگی او را مختل می‌کنند کاربردی‌تر است. کسی که پیش‌ازاین به‌خاطر مدل فکری «همه چیز باید کامل باشد وگرنه هیچ‌چیز خوب نیست» دست به هیچ کاری نمی‌زد، به کمک رفتار درمانی پیشرفت زیادی در مدیریت زمان و کنترل اهمال‌کاری خود خواهد داشت.
استفاده از دارو برای درمان بیش فعالی
برای بسیاری از افراد، داروهای ADHD علائم بیش فعالی و اختلال تکانشی را کاهش می‌دهند و توانایی آنها را برای تمرکز، کار و یادگیری بهبود می‌بخشند. گاهی اوقات باید چندین دارو یا دوز مختلف را امتحان کرد تا به ترکیب موثر دست یافت. در تمام طول دوران مصرف دارو، فرد باید ملاقات پزشک تجویزکننده را ادامه دهد.
داروهایی که برای افراد دارای اختلال بیش فعالی تجویز میشود، به دو گروه «محرک‌ها» و «غیرمحرک‌ها» تقسیم می‌شوند. داروهای محرک ترشح دوپامین و نوراپی‌نفرین را که نقشی اساسی در تفکر و توجه دارند، در مغز افزایش می‌دهند. بااین‌حال مثل همه داروهای دیگر، این داروها نیز بدون عوارض جانبی نیستند.
زمانی که عوارض جانبی داروهای محرک آزاردهنده و غیرقابل‌تحمل شود یا داروها تأثیر خاصی روی فرد نشان ندهند، پزشک به داروهای غیرمحرک روی می‌آورد. گرچه اثرگذاری داروهای غیرمحرک زمان بیشتری می‌طلبد، اما این داروها نیز تمرکز، توجه و رفتارهای ناگهانی و هیجانی را در افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه بیش فعالی یا اختلال تکانشی به‌نحو قابل‌توجهی بهبود می‌بخشند.
درمان خانگی بیش فعالی
در کنار داروهای پزشکی و مشاوره، مجموعه‌ای از اقدامات خانگی نیز می‌تواند در بهبود علائم بیش فعالی موثر باشد:
- تصحیح رژیم غذایی
- ورزش کردن
- هوشیار بودن و تمرین ذهن‌آگاهی
- مصرف امگا ۳ و مکمل‌های مفید
- نوشیدن دم‌نوش‌های آرام‌بخش برای غلبه بر بی‌خوابی
- موسیقی درمانی
همچنین نباید نقش والدین کودکان بیش فعال را فراموش کنیم. والدین با اقداماتی نظیر سازماندهی روتین صبحگاهی، کنترل عوامل حواس‌پرتی، محدود کردن انتخاب‌هایی که تمرکز کودک را از بین می‌برد، آموزش برنامه‌ریزی‌های کوچک و یافتن چیزهایی که تجربه مثبتی به فرزندشان می‌دهد، گامی بلند در کاهش چالش‌های پیش رو برمی‌دارند.
برای درمان پیش فعالی می توانید به کلینیک دکتر مریم سلیمانی مراجعه کنید.
جمع‌بندی
در این مقاله در مورد بیش فعالی و ADHD صحبت کردیم. توضیح دادیم که یک اختلال رایج در سلامت روان است که می‌تواند زندگی شخصی و اجتماعی افراد درگیر را دچار چالش کند. تحقیقاتی که تاکنون صورت‌گرفته علت اصلی اختلال کمبود توجه بیش فعالی را تا حدود زیادی ژنتیک معرفی می‌کند. بیش فعالی از زمان کودکی قابل‌شناسایی و کنترل است؛ اما اگر به آن رسیدگی نشود، تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. علائم بیماری غالباً در دو مدل اختلال نقص توجه و اختلال تکانشی بروز پیدا می‌کنند. گرچه نمی‌توان ADHD را کاملاً قابل‌درمان دانست، اما خوشبختانه امروزه راهکارهای مؤثری برای کنترل و مدیریت آن وجود دارد.
