آیا تابه‌حال در شرایطی قرار گرفته‌اید که راجع به یک موضوع افکار مداوم و آزاردهنده‌ای را تجربه کنید؟ احتمالاً چنین شرایطی شما را ناراحت می‌کند و باعث میشود احساس اضطراب و نگرانی شدیدی را تجربه کنید و به همین خاطر تلاش می‌کنید با انجام یک کاری اضطراب خود را کاهش دهید. به این شرایط بیماری OCD گفته میشود که یک اختلال روانی است. اگر شما هم دچار این اختلال هستید، در این مقاله از سایت دکتر مریم سلیمانی با ما همراه باشید تا با علائم OCD، دلایل و روشهای درمان آن بیشتر آشنا شوید.
بیماری OCD یا وسواس فکری عملی چیست
بیماری OCD یا وسواس فکری عملی یک اختلال روانی است که در آن افکار، احساسات، نگرانی‌ها و تصاویر ذهنی تکراری و ناخوشایندی به‌شکل مداوم به ذهن فرد خطور می‌کند؛ به این موارد افکار وسواسی می‌گویند که تجربه آن‌ها باعث ناراحتی و ایجاد احساسات منفی مثل ترس، استرس و اضطراب میشود. برای رهایی از این افکار وسواسی و احساسات آزاردهنده ناشی از آن فرد تلاش می‌کند رفتارهای مختلفی را به‌صورت مکرر انجام دهد که به آن‌ها اجبار گفته میشود.
اجبارها ممکن است کارهایی باشند که به‌شکل فیزیکی انجام می‌شوند، مانند چک‌کردن مکرر قفل‌ها یا اینکه به‌صورت ذهنی انجام می‌شوند، مثلاً فرد یک کلمه خاص را در ذهنش تکرار می‌کند. البته اجبارها می‌توانند اطرافیان را نیز درگیر کنند؛ مثل زمانی که فرد برای اطمینان‌جویی از دیگران سؤالات تکراری می‌پرسد. درهرصورت انجام اجبارها به‌شدت وقت‌گیر است و به طور قابل‌توجهی در بخش‌های مختلف زندگی مانند تعاملات اجتماعی تداخل ایجاد می‌کند.
متأسفانه افراد مبتلا به این اختلال توان مقاومت در برابر افکار وسواسی خود را ندارند؛ حتی اگر متوجه باشند که افکار و نگرانی‌های آن‌ها غیرمنطقی است باز هم مجبورند رفتارهای اجباری را انجام دهند. به همین دلیل ممکن است احساس ناتوانی و درماندگی شدیدی داشته باشند. البته برخی از این افراد نیز معتقدند که افکار آن‌ها کاملاً درست و منطقی است.
همچنین جالب است بدانید که برخی از این افراد دچار تفکر جادویی هستند؛ یعنی معتقدند اگر رفتارهای مشخصی را انجام ندهند، یک اتفاق وحشتناک برای خودشان یا اطرافیانشان رخ می‌دهد. نکته دیگر این است که افکار وسواسی هیچ‌وقت از بین نمی‌روند و مدام ذهن فرد را درگیر می‌کنند؛ حتی انجام اجبارها به طور موقت این افکار و احساسات را کاهش می‌دهند و آن‌ها دوباره باز می‌گردند. از طرف دیگر انجام‌ندادن اجبارها باعث احساس اضطراب و ترس شدید میشود.
علائم بیماری OCD یا وسواس فکری عملی
علائم بیماری OCDبه‌صورت کلی به دودسته افکار وسواسی و رفتارهای اجباری تقسیم میشود. معمولاً بیماران هر دودسته از این علائم را تجربه می‌کنند؛ ولی ممکن است برخی افراد فقط یکی از آن‌ها را تجربه کنند. ممکن است شدت این علائم باگذشت زمان کاهش یا افزایش یابد و در دوره‌های زمانی متفاوت خفیف یا شدید باشند. درهرصورت علائم این اختلال زندگی عادی را مختل می‌کنند و مانع از انجام کارها و مسئولیت‌های فردی می‌شوند. در ادامه راجع به هر یک از این علائم بیشتر صحبت می‌کنیم:
افکار وسواسی
همان‌طور که گفتیم، افکار وسواسی شامل افکار، احساسات، تصاویر ذهنی و تکانه‌هایی هستند که به‌صورت مداوم در ذهن مرور می‌شوند. این افکار در بین بیماران مختلف محتوای متفاوتی دارند؛ ولی برخی از آن‌ها شایع‌تر است که شامل موارد زیر میشود:
- ترس از تماس با مواد آلوده و کثیفی، مانند میکروب یا خاک
- ترس از آسیب‌رساندن به خود یا دیگران به دلیل انجام رفتارهای پرخاش‌گرایانه
- افکار یا تصاویر ذهنی آزاردهنده مرتبط با موضوعات جنسی یا مذهبی
- توجه بیش از حد به اخلاقیات و درست یا غلط
- احساس شک و نیاز به کنترل‌کردن مداوم
- نگرانی بیش از حد در مورد گرایش یا هویت جنسی خود
- نیاز به رعایت نظم، آراستگی و تقارن در محیط اطراف
- نیاز به اطمینان دائمی و ناتوانی در تحمل ابهام
- ترس ازدست‌دادن یا فراموش‌کردن
- نگرانی بابت ازدست‌دادن کنترل رفتار یا گفتار
- آگاهی مداوم از پلک‌زدن، تنفس یا سایر احساسات بدن
رفتارهای اجباری
اجبارها رفتارهایی هستند که فرد مجبور است انجام دهد تا از احساس ترس و اضطراب رها شود. انجام این‌گونه رفتارها در ابتدا احساس خوبی به فرد می‌دهد؛ ولی پس از مدتی او مجبور است این رفتارها را انجام دهد وگرنه باید اضطراب شدیدی را تحمل کند. رفتارها معمولاً با محتوای افکار وسواسی مرتبط هستند؛ مثلاً فردی که وسواس قرینگی دارند؛ بارهاوبارها اشیا را برای رسیدن به تعادل و تقارن جابه‌جا می‌کند. در ادامه چند نمونه از رفتارهای اجباری را بررسی می‌کنیم:
- چک‌کردن مکرر مواردی مثل قفل، اجاق‌گاز و وسایل برقی
- شست‌وشوی دست‌ها یا پاها، حمام‌کردن زیاد یا تمیزکردن مکرر محیط
- تلاش شدید برای حفظ تقارن بین اشیا در محیط
- شمردن، تکرار، ترجیح‌دادن یا اجتناب شدید از برخی اعداد؛ مثل اعداد زوج یا فرد
- اجتناب از موقعیت‌هایی که باعث تماس با دیگران و ایجاد وسواس می‌شوند؛ مثل دست‌دادن یا اجتناب از لمس وسایلی که سایر افراد نیز لمس می‌کنند؛ مانند دستگیره‌های در
- جمع‌آوری یا احتکار اشیایی که ارزش خاصی ندارند
- تکرار کلمات و عبارات مشخص در حین انجام کارهای متفاوت
- چیدمان وسایل با ترتیبی خاص
دلایل یا علت بروز بیماری OCD یا وسواس فکری عملی
متخصصان سلامت روان معتقدند ابتلا به وسواس به یک علت مشخص رخ نمی‌دهد؛ بلکه مجموعه‌ای از عوامل در کنار هم در بروز این اختلال نقش دارند. در ادامه این بخش برخی از مهم‌ترین علل بروز این بیماری را بررسی کرده‌ایم.
ژنتیک
طبق نتایج پژوهش‌های انجام شده به نظر می‌رسد افرادی که والدین یا خواهر و برادرشان مبتلا به بیماری OCDهستند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به این اختلال هستند. این مورد نقش ژنتیک در بروز این بیماری را اثبات می‌کند. در واقع عوامل ژنتیکی با ایجاد تفاوت‌های بیولوژیکی یا برخی ویژگی‌های شخصیتی می‌توانند زمینه بروز وسواس را ایجاد کنند. البته هنوز مشخص نیست دقیقاً کدام ژن‌ها تأثیرگذار هستند.
تفاوت‌های بیولوژیکی
تفاوت‌های بیولوژیکی در افراد مانند تفاوت در آناتومی مغز یا عدم تعادل در سطوح انتقال‌دهنده‌های عصبی مثل سروتونین یا دوپامین می‌تواند شانس ابتلا به وسواس را افزایش دهد. برای مثال مغز افراد مبتلا به بیماری OCD در بخش‌هایی مثل قشر پیش پیشانی و برخی ساختارهای زیر قشری با افراد سالم تفاوت دارد. بروز این تفاوت‌ها معمولاً تحت‌تأثیر عوامل ژنتیکی رخ می‌دهد؛ ولی ابتلا به برخی بیماری‌های عصبی مثل پارکینسون، سندرم تورت و صرع نیز می‌تواند باعث تغییر ساختار و عملکرد در این بخش‌های مغز شود.
تأثیرات محیطی
یکی دیگر از عواملی که در بروز این بیماری نقش مهمی دارد، تأثیرات محیطی است. محیط به شیوه‌های گوناگون می‌تواند افراد را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ برای مثال بسیاری از افراد به دلیل داشتن والدین مبتلا به وسواس افکار و رفتار آن‌ها در طول زمان یاد گرفته‌اند و به همین ترتیب درگیر وسواس می‌شوند.
علاوه بر این مواجهه با اتفاقات ناخوشایند و استرس‌زا یا تجربه تروما در کودکی نیز می‌تواند خطر ابتلا به بیماری OCDرا افزایش دهد. این اتفاقات می‌تواند شامل مواردی مثل تجاوز جنسی، محرومیت هیجانی، سوءاستفاده روانی و… باشد. البته تجربه چنین اتفاقاتی به‌تنهایی عامل بروز وسواس نیستند؛ ولی اگر فرد زمینه بروز این بیماری را داشته باشد، تجربه استرس شدید می‌تواند باعث شروع بیماری شود.
ابتلا به بیماری‌های خاص
یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر بروز وسواس فکری عملی ابتلا به سایر اختلالات سلامت روان، مانند اختلالات اضطرابی، افسردگی، سوءمصرف مواد یا اختلالات تیک است که می‌توانند زمینه بروز این اختلال را فراهم کنند. همچنین بیماری‌هایی در کودکان که ناشی از عفونت‌های استرپتوکوکی هستند؛ مثل گلودرد استرپتوکوکی یا مخملک نیز می‌تواند باعث بروز این بیماری شود. زیرا برخی کودکان پس از ابتلا به این بیماری‌ها علائم وسواس را نشان می‌دهند.
وسواس های رایج در اختلال وسواس فکری عملی یا OCD
وسواس‌ها شامل موضوعات مختلفی هستند؛ ولی برخی از آن‌ها در بین افراد رایج‌تر هستند. البته ممکن است برخی افراد ترکیبی از وسواس‌های مختلف را تجربه کنند. برخی از انواع وسواس‌های رایج عبارت‌اند از:
- وسواس شستشو: افراد مبتلا به این نوع وسواس نگران هستند که به آلودگی‌های محیط مانند میکروب، ویروس یا مواد مضر دیگر تماس داشته باشند. به همین دلیل معمولاً رفتارهای تکراری مانند شستشوی دست‌ها، تمیزکردن مکرر محیط خانه یا عدم تماس با برخی اشیا را انجام می‌دهند.
- وسواس تقارن و نظم: افراد مبتلا به وسواس تقارن نیاز شدیدی به رعایت تقارن و تعادل در محیط اطرافشان احساس می‌کنند. به همین دلیل ساعت‌ها وقت می‌گذارند تا اشیا را مرتب و متقارن کنند. در غیر این صورت احساس اضطراب شدیدی را تجربه می‌کنند.
- وسواس افکار ممنوع و مزاحم: در این نوع وسواس، افراد ممکن است درگیر افکار یا تصاویر ذهنی آزاردهنده و غیرقابل‌کنترل شوند. این افکار می‌توانند خشونت‌آمیز، جنسی یا مذهبی باشند و بیمار مدام تلاش می‌کند آن‌ها را از ذهنش خارج کند.
- وسواس جمع‌آوری یا ذخیره‌سازی: افراد مبتلا به این نوع وسواس هرگونه اشیا غیرضروری یا بی‌ارزش را نگه می‌دارند؛ زیرا می‌ترسند آن‌ها را از دست بدهند و روزی در آینده به آن نیاز داشته باشند. به همین دلیل محیط زندگی آن‌ها بسیار شلوغ و نامرتب است.
- وسواس آسیب‌رساندن به خود یا دیگران: در این شکل از وسواس نیز افراد نگران‌اند که رفتاری انجام دهند و به‌صورت تصادفی یا عمدی به دیگران آسیب برسانند. همچنین این نوع وسواس می‌تواند شامل ترس از مرگ یا بیمار شدن راجع به خود شخص نیز باشد.
- وسواس اطمینان‌طلبی و تکرار: در این نوع وسواس افراد نگران هستند که اشتباهی انجام دهند و اتفاق بدی رخ دهد یا کنترل شرایط از دستشان خارج شود. به همین دلیل نیاز دارند بارهاوبارها رفتارهایی را تکرار کنند یا مواردی مثل شیر گاز، قفل خانه و… را چک کنند تا مطمئن شوند همه چیز درست است.
- وسواس مذهبی یا اخلاقی: افرادی که به این نوع وسواس مبتلا هستند، معمولاً نگران هستند که رفتارها و اعمالشان از نظر اخلاقی یا دینی درست باشد. به همین دلیل ممکن است به‌صورت مکرر دعا کنند یا اعمال دینی انجام دهند تا از گناه پاک شوند.
روش های درمان وسواس فکری عملی یا OCD
بیماری OCDیک اختلال مزمن است و به‌صورت کامل درمان نمی‌شود؛ ولی بااین‌حال می‌توان با روشهای مختلف علائم ناشی از آن را کنترل کرد. این روش‌ها شامل انواع رویکردهای روان‌درمانی، دارودرمانی یا ترکیبی از آن‌ها است؛ ولی همه افراد به این روش‌ها پاسخ نمی‌دهند و به همین خاطر درمان‌های جایگزینی نیز وجود دارند. هر یک از این روش‌ها را در ادامه معرفی می‌کنیم.
روش مواجهه و پیشگیری از پاسخ یا ERP
درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ، مؤثرترین رویکرد روان‌درمانی در درمان وسواس فکری است. در این روش که جزو درمان‌های شناختی رفتاری یا CBT است، ابتدا بیمار با افکار وسواسی یا نگرانی‌های خود مواجه میشود؛ مثلاً فردی که ترس از آلودگی دارد مجبور میشود به یک شی بسیار کثیف دست بزند. سپس در مرحله بعد درمانگر به مراجع کمک می‌کند تا اضطراب ناشی از این موقعیت را تحمل کند و رفتارهای اجباری معمول مثل شستن مکرر دست‌ها را انجام ندهد. در این رویکرد، مراجع یاد می‌گیرد باتحمل دست‌های کثیف و آلوده اتفاق وحشتناکی رخ نمی‌دهد و می‌تواند اضطراب را تحمل کند.
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یا ACT
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد یکی دیگر از رویکردهای روان‌درمانی است که در درمان وسواس مؤثر است. در این روش مراجع یاد می‌گیرد دست از تلاش برای مبارزه با افکار وسواسی بردارد و آن‌ها را به شکل سالمی بپذیرد. سپس انجام رفتارهای مؤثر و مثبتی را جایگزین کند.
دارودرمانی
دارودرمانی نیز یکی از روشهای رایج برای درمان بیمار ی OCDاست که به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر روش‌ها استفاده میشود. در این روش معمولاً از داروهای ضدافسردگی به نام مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) که شامل فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین، سرترالین و… هستند، با دوز بالاتر استفاده میشود. همچنین ممکن است از داروی کلومیپرامین نیز استفاده شود که یکی دیگر از انواع داروهای ضدافسردگی است. اگر مراجعی به هیچ یک از این داروها پاسخ ندهد، از داروهای ضد روان‌پریشی استفاده میشود.
ذهن‌آگاهی یا مایندفولنس
ذهن‌آگاهی یکی از تکنیک‌های روان‌درمانی است که در آن به مراجع کمک می‌کند به‌جای افکار بر احساساتی که در لحظه تجربه می‌کند، تمرکز کند. این روش به افراد مبتلا به وسواس کمک می‌کند تا تمرکزشان را از روی افکار وسواسی کاهش دهند و حضور آن‌ها را تحمل کنند. برای این کار از تکنیک‌های مختلفی مثل مدیتیشن، اسکن بدن، تمرینات تنفس عمیق و…استفاده میشود.
تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال
تحریک مغناطیسی فرا جمجمه‌ای یا TMS یک روش نوین و غیرتهاجمی برای درمان بیماری OCDاست. در این روش با استفاده از امواج الکترومغناطیسی قسمت‌هایی از مغز که با این اختلال مرتبط هستند را تحریک می‌کنند. این اتفاق می‌تواند به تنظیم فعالیت نورون‌ها و بهبود علائم کمک کند. از این روش زمانی که سایر درمان‌ها تأثیرگذار نباشند، استفاده میشود. دستگاه TMS شامل دو نوع مختلف rTMS و dTMS است که سطح نفوذ آن‌ها به بافت مغز متفاوت است.
جراحی
گاهی اوقات برای درمان افرادی که به وسواس فکری شدید مبتلا هستند، عمل جراحی انجام میشود. عمل‌های جراحی برای درمان این اختلال از دو تکنیک متفاوت استفاده می‌کنند. در تکنیک اول، در قسمت‌هایی از مغز که با بیماری OCD مرتبط هستند، مثل قشر پیش پیشانی سلول‌های عصبی را تخریب می‌کنند. البته این روش امروزه کمتر استفاده میشود. همچنین در تکنیک دیگری که با نام تحریک عمقی مغز شناخته میشود، الکترودهایی در بافت مغز قرار می‌گیرند. سپس با ارسال پالس‌های الکتریکی نحوه فعالیت نورون‌ها و فعالیت مغز را تنظیم می‌کنند.
نکته پایانی درباره اختلال وسواس فکر ی عملی یا OCD
در این مقاله تلاش کردیم به این سؤال که وسواس فکری چیست؟ پاسخ دهیم. بیماری OCD یا وسواس فکری یک اختلال روانی رایج است که باعث بروز افکار و احساسات آزاردهنده‌ای میشود. در نهایت این موارد منجر به انجام برخی رفتارهای اجباری می‌شوند. خوشبختانه این اختلال قابل‌درمان است و با روشهای مختلفی علائم تا حد زیادی بهبود می‌یابند. البته تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع شانس بهبودی را افزایش می‌دهد. نکته دیگر اینکه این اختلال به طور کامل درمان نمی‌شود و ممکن است پس از مدتی علائم مجدداً عود کنند، به همین دلیل بهتر است تحت‌نظر یک متخصص سلامت روان باشید.
سوالات متداول
.1 بیماری OCD مخفف چیست؟
بیماری OCDمخفف obsessive compulsive disorder یا اختلال وسواس فکری عملی است.
.2 اصلی‌ترین علائم OCD یا وسواس فکری عملی چه هستند؟
اصلی‌ترین علائم بیماری OCD شامل بروز افکار وسواسی با موضوعات مختلف، احساس اضطراب شدید و انجام رفتارهای اجباری و تکراری مثل شست‌وشوی مداوم بدن هستند.
.3 آیا OCD به طور کامل قابل درمان است؟
خیر بیماری OCDبه طور کامل قابل‌درمان نیست. در واقع با روشهای درمانی علائم درمان می‌شوند؛ اما ممکن است به دلایل مختلف مثل تجربه یک اتفاق استرس‌زا دوباره عود کنند.
.4 آیا عوامل ژنت یکی نقشی در ابتلا به OCD دارند؟
بله نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد افرادی که یکی از بستگان درجه یک آن‌ها به بیماری وسواس مبتلا بوده است، شانس بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند. البته هنوز مشخص نیست کدام ژن‌ها تأثیرگذار هستند.
