اختلال وسواس فکری عملی یا (OCD) یک اختلال روانی است که بسیار شایع است. این اختلال انواع بسیار متفاوتی دارد که یکی از آن‌ها وسواس شستشو است. در این نوع وسواس فرد ترس شدیدی راجع به وجود میکروب، آلودگی یا کثیف بودن بدن یا وسایل خود را تجربه می‌کند؛ در نتیجه مجبور میشود به‌صورت مکرر و افراطی بدن خود، وسایل یا محیط را تمیز کند که منجر به ایجاد اختلال جدی در زندگی میشود. البته خوشبختانه روشهای مختلفی برای درمان وسواس شستشو وجود دارد که می‌تواند در مدیریت علائم به بیماران کمک کند.
در این مقاله از سایت دکتر مریم سلیمانی می‌خواهیم راجع به این اختلال و علائم، دلایل، عوارض جانبی و روشهای درمان آن صحبت کنیم. پس اگر این موضوع دغدغه شما نیز هست، در این مقاله همراه ما باشید.
وسواس شستشو چیست
وسواس شستشو یکی از انواع شایع اختلال وسواس فکری عملی یا OCD است که در آن فرد نیاز شدیدی به شست‌وشوی مداوم و تمیزکردن وسایل مختلف دارد. در این حالت معمولاً فرد افکار تکراری و آزاردهنده‌ای راجع به ترس شدید از آلودگی، وجود خاک، تماس با میکروب‌ها یا بیمار شدن دارد و اضطراب شدیدی را تجربه می‌کند؛ به همین دلیل مجبور میشود هر روز ساعت‌ها به طور مداوم دست‌ها، بدن یا وسایل خود را بشویید. با این کار اضطراب موقتاً کاهش می‌یابد؛ ولی افکار وسواسی دوباره باز می‌گردند و این چرخه مدام تکرار میشود.
علائم وسواس شستشو
وسواس تمیزی دارای علائم و نشانه‌های مختلفی است که ممکن است در هر دوره از زندگی مثل نوجوانی، جوانی یا بزرگسالی شروع شوند. البته معمولاً علائم از سنین کمتر شروع می‌شوند و در صورت عدم درمان تا بزرگسالی ادامه می‌یابند؛ ولی در هر سنی می‌توانند به‌شدت زندگی روزمره فرد را مختل کنند و باعث تجربه استرس و فشار روانی زیادی شوند. برخی از رایج‌ترین علائمی که ممکن است افراد مبتلا به این اختلال تجربه کنند، عبارت‌اند از:
- ممکن است احساس کنند دست‌هایشان کاملاً کثیف و آلوده هستند و باید چندین بار شسته شوند.
- معمولاً زمان زیادی را برای شستشوی بدن خود یا وسایل مختلف صرف می‌کنند که ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد.
- از لمس‌کردن وسایل عمومی یا دست‌دادن با دیگران خودداری می‌کنند، زیرا ممکن است به‌اندازه کافی تمیز نباشند.
- معمولاً از مقدار زیادی مواد ضدعفونی‌کننده یا شوینده استفاده می‌کنند تا مطمئن شود محیط و وسایل مختلف کاملاً تمیز هستند.
- درصورتی‌که امکان شستشو وجود نداشته باشد، احساس اضطراب و ناراحتی شدیدی را تجربه می‌کنند.
- به طور مداوم و بیش از حد وسایل شخصی، خانه یا محل کار خود را تمیز می‌کنند.
- شستشو وسایل و… توسط آن‌ها دارای الگوهای مشخص و تکراری است و باید آن را دقیقاً به همان شیوه و ترتیب خاص انجام دهند.
- برداشتن وسایلی که روی زمین هستند برای آن‌ها غیرممکن و سخت است.
- بیش از حد نگران وجود میکروب و ابتلا به بیماری‌های مختلف هستند.
- ممکن است در طول روز بارها لباس‌هایشان را عوض کنند.
- ممکن است دوش‌گرفتن برای آن‌ها زمان‌بر و طولانی باشد و ساعت‌ها در حمام بمانند.
- از وسایل و محیط‌های عمومی مثل سرویس بهداشتی، مترو یا اتوبوس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است در معرض آلودگی قرار بگیرد.
علت وسواس شستشو چیست
عوامل متعددی وجود دارند که ممکن است به‌تنهایی یا در کنار یکدیگر باعث بروز بیماری وسواس تمیزی شوند. این عوامل عبارت‌اند از:
- ژنتیک: برخی افراد به دلیل داشتن ژن‌های خاصی مستعد ابتلا به وسواس پاکیزگی هستند. در واقع تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که یکی از بستگان درجه یک آن‌ها مبتلا به وسواس است، شانس بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند. این یافته‌ها نقش ژنتیک در بروز بیماری را تأیید می‌کند؛ ولی هنوز مشخص نیست دقیقاً کدام ژن‌ها در این اتفاق نقش دارند.
- تفاوت در آناتومی مغز: وجود تفاوت در آناتومی بخش‌های مختلف مغز نیز می‌تواند علت وسواس شستشو باشد. در واقع متخصصین سلامت روان معتقدند بخش‌هایی از مغز که مرتبط با شکل‌گیری عادت هستند یا بخش‌هایی که احساساتی مثل ترس را پردازش می‌کنند، در افراد مبتلا به این اختلال فعالیت بیشتری دارند.
- عوامل محیطی: برخی عوامل محیطی نیز می‌توانند باعث افزایش خطر ابتلا به وسواس شوند. افرادی که رویدادهای آسیب‌زا، اختلال در خانواده یا دوره‌های طولانی استرس را تجربه کرده‌اند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این اختلال هستند.
- عوامل ناهشیار: طبق نظریه روانکاوی یکی دیگر از علل این اختلال می‌تواند وجود تعارضات ناهشیار باشد. برای مثال ممکن است افراد مبتلا به OCD برای اتفاقی که درگذشته رخ‌داده است احساس گناه می‌کنند، برای همین تلاش می‌کنند با شستشوی مکرر به طور نمادین خود را از اتفاقات گذشته پاک کنند.
خطرات و عوارض وسواس شستشو
متأسفانه وسواس تمیزی عوارض جانبی متعددی به دنبال دارد و می‌تواند باعث افت کیفیت زندگی فرد شود. برخی از این عوارض جانبی شامل موارد زیر است:
- معمولاً انجام رفتارهای اجباری زمان زیادی را به خود اختصاص می‌دهد که باعث میشود افراد زمان و انرژی کافی برای انجام سایر وظایف و فعالیت‌های روزانه خود نداشته باشند؛ به همین دلیل ممکن است زندگی اجتماعی، تحصیلی یا شغلی آن‌ها به‌شدت مختل شود.
- وسواس تمیزی ممکن است باعث بروز آسیب‌های جسمی شود؛ زیرا بیماری که مجبور است بدن یا دست‌های خود را به‌دفعات زیاد بشوید، ممکن است دچار اگزما، زخم، قرمزی و… روی پوست خود شود. همچنین این افراد نسبت به افراد عادی مقدار بیشتری از مواد شوینده را استفاده می‌کنند که ممکن است به دستگاه تنفس یا پوست آن‌ها آسیب وارد کند.
- افراد مبتلا به وسواس با حضور در محیط‌های مختلف یا در کنار سایر افراد معمولاً اضطراب شدیدی را تجربه می‌کنند؛ به همین دلیل ممکن است اقدامات مختلفی مثل پوشیدن دستکش، استفاده از دستمال برای لمس اشیا یا اجتناب کامل از لمس افراد یا وسایل مختلف را انجام دهند.
- ترس از آلودگی برای برخی از بیماران آن‌قدر شدید است که بیرون رفتن از محیط خانه یا اتاق شخصی برای آن‌ها سخت و غیرممکن است. همچنین برخی از این افراد ممکن است از حضور در فضاهایی مانند بیمارستان، مترو، اتوبوس یا حتی خانه افراد دیگر اجتناب کنند.
راه های درمان وسواس شستشو
خوشبختانه روشهای درمانی مختلفی برای کمک به بهبود علائم این اختلال وجود دارد. این روش‌ها می‌توانند به بهبود طولانی‌مدت علائم و افزایش کیفیت زندگی کمک کنند. البته اگر فرایند تشخیص و درمان در مراحل ابتدایی شروع وسواس آغاز شود، معمولاً بیماران نتایج بهتری را تجربه می‌کنند. برخی از رایج‌ترین روشهای درمان وسواس شستشو شامل موارد زیر است:
روان درمانی
روان‌درمانی رویکردهای متعددی دارد که برخی از آن‌ها مثل رویکرد شناختی رفتاری (CBT) می‌توانند به درمان وسواس شستشو کمک کنند. در طول جلسات روان‌درمانی با رویکرد CBT، درمانگر به مراجع کمک می‌کند الگوهای فکری مخرب و غیرواقعی خود را که منجر به افکار وسواسی می‌شوند، شناسایی کند. سپس مراجع باید افکار و ایده‌های مثبت و سازنده‌ای را جایگزین آن‌ها کند تا به‌این‌ترتیب الگوی رفتاری و احساسات بهتری را تجربه کند.
درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP)
روش مواجهه و پیشگیری از پاسخ جزو درمان‌های شناختی رفتاری است و یکی از رایج‌ترین روشهای درمان وسواس تمیزی محسوب میشود. در این روش معتقدند که بیمار باید اضطراب ناشی از افکار وسواسی خود را تحمل کند و از انجام رفتارهای اجباری خودداری کند. با این کار فرد به حضور محرک‌های وسواس عادت می‌کند و متوجه میشود که می‌تواند به روشی سالم با اضطراب خود مقابله کند. برای این کار درمانگر مراجع را با محرک‌هایی که باعث احساس اضطراب می‌شوند، مواجه می‌کند تا مراجع بتواند پس از قرارگرفتن مکرر و ایمن در معرض محرک‌های وسواس، کم‌کم اضطراب را تحمل کند.
دارو درمانی
یکی دیگر از مؤثرترین روشهای درمان بیمار ی وسواس شستشو دارودرمانی است که به‌تنهایی یا در کنار سایر روش‌ها مثل روان‌درمانی استفاده میشود. روان‌پزشکان برای درمان وسواس معمولاً داروهای ضدافسردگی را با دوز بیشتر تجویز می‌کنند. گروهی از داروهای ضدافسردگی به نام مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین یا SSRI می‌توانند علائم ناشی از وسواس را به‌خوبی کاهش دهند. البته اگر این نوع داروها مؤثر نباشند، ممکن است پزشک داروهای آنتی سایکوتیک را تجویز کند.
تحریک مغناطیسی فرا جمجمه‌ای (rtms)
تحریک مغناطیسی فرا جمجمه‌ای یک روش کم تهاجمی برای درمان وسواس شستشو شدید و مقاوم به درمان است. در این روش با استفاده از یک سیم‌پیچ الکترومغناطیسی امواجی را به سمت مناطقی از مغز که در بروز علائم وسواس نقش دارند، هدایت می‌کنند. سپس این امواج می‌توانند سلول‌های عصبی را تحریک کنند و عملکرد آن‌ها را تنظیم کنند؛ در نتیجه با عملکرد صحیح نورون‌ها علائم وسواس کاهش می‌یابند.
تحریک عمیق مغز (DBS)
اگر روشهای درمانی متداول‌تر مانند روان‌درمانی یا دارودرمانی تأثیرگذار نباشند و بیمار علائم شدیدی را تجربه کند، احتمالاً پزشک انجام روشهای تهاجمی مثل تحریک عمیق مغز را پیشنهاد کند. در این روش با انجام عمل جراحی الکترودهایی را بافت مغز قرار می‌دهند که با تولید پالس‌های الکتریکی نورون‌ها را تحریک می‌کنند. در نتیجه این جریان می‌تواند به تغییر افکار و رفتار بیمار و بهبود علائم کمک کند. این روش اثرات درمانی طولانی‌مدت و عوارض جانبی محدودی دارد و در درمان بسیاری از بیماران مؤثر است.
نکات پایانی و پیشگیری از وسواس شستشو
در این مقاله راجع به وسواس شستشو صحبت کردیم که یکی از انواع وسواس فکری عملی است. افراد مبتلا به این نوع وسواس، ترس شدیدی از آلودگی احساس می‌کنند؛ به همین دلیل مجبور می‌شوند ساعت‌های زیادی را به شستن بدن خود یا وسایل مختلف مشغول شوند تا احساس ترس و اضطراب کمتری داشته باشند. متأسفانه این اختلال باتوجه‌به علل مختلفی که در بروز آن نقش دارند، قابل‌پیشگیری نیست؛ ولی افراد هر چه زودتر برای تشخیص و درمان اقدام کنند، شانس بیشتری برای درمان موفقیت‌آمیز دارند. زیرا روشهای مؤثری برای درمان وسواس شستشو وجود دارند که اثربخشی آن‌ها اثبات نیز شده است.
سواالت متداول:
1. آیا وسواس شستشو مختص گروه سنی خاصی است؟
خیر، وسواس شستشو در نوجوانان، کودکان و بزرگسالان مشاهده میشود و مختص به گروه سنی خاصی نیست. البته علائم این بیماری معمولاً در سنین نوجوانی و جوانی آغاز میشود؛ ولی ممکن است برخی افراد در بزرگسالی برای اولین‌بار با علائم وسواس مواجه شوند.
2. آیا وسواس شستشو می‌تواند به مشکلات جسمی منجر شود؟
بله، این نوع وسواس می‌تواند به‌شدت سلامت جسمی را تحت‌تأثیر قرار دهد. برای مثال شستن مکرر دست‌ها می‌تواند باعث بروز خارش، اگزما، زخم و… روی پوست شود. همچنین استفاده مداوم و زیاد از مواد شوینده شیمیایی نیز برای سلامتی مضر است.
3. چگونه می‌توان به فرد مبتلا به وسواس شستشو کمک کرد؟
مهم‌ترین اقدام برای کمک به فردی که به وسواس پاکیزگی مبتلا است، تشویق او به شروع درمان است. برای این کار میتوانید پس از هماهنگی با شخص از یک روان‌شناس نوبت بگیرید. همچنین بهتر است در انجام رفتارهای اجباری شخص را همراهی نکنید و از تأیید افکار وسواسی او خودداری کنید.
