احساس گناه که به‌نوعی در برخی مواقع عذاب وجدان هم تلقی می‌شود، درواقع یکی از پدیده‌های پیچیده در زمینه روان‌شناسی و علوم‌انسانی است که از دیرباز تا به امروز توجه محققان و نظریه‌پردازان را به خود جلب کرده است.
این احساسِ خودآگاه، بسیار ناخوشایند و آزاردهنده است و در علم روان‌شناسی به‌عنوان نشانه ارزش‌ها و اعمال و افکار، مورد تأمل و بررسی قرار می‌گیرد.
زمانی که فردی به دیگری صدمه می‌زند، عذاب وجدان یک واکنش احساسی طبیعی است که بیشتر جنبه درونی دارد. این احساس معمولاً خودمحور است و به فرد این آگاهی را می‌دهد که به نوعی اشتباه کرده است. با این حال، زمانی که عذاب وجدان بیش از حد و غیرمتناسب با واقعه پیش آمده باشد، می‌تواند به شدت بر فرد تأثیر بگذارد و او را تحت فشار قرار دهد. شدت این احساس در افراد مختلف متفاوت است و هر کس به روش خود با آن روبه‌رو می‌شود.
در این مقاله از سایت دکتر مریم سلیمانی، به بررسی علمی احساس گناه، انواع آن، عوامل مؤثر بر آن، تأثیرات آن بر رفتار و روان فرد و همچنین راهکارهای غلبه بر این حس، خواهیم پرداخت.
احساس گناه چگونه شکل می گیرد؟
همان‌طور که در ابتدای مقاله توضیح دادیم، متأسفانه احساس گناه ناخوشایند و آزاردهنده است. فرد خود را به‌خاطر رفتار یا افکاری که تصور می‌کند اشتباه است، آزار می‌دهد و سرزنش می‌کند.
برخی از افراد ممکن است پس از آنکه رفتار نادرستی را انجام داده‌اند یا کاری کرده‌اند که دیگران آسیب دیده‌اند؛ عذاب وجدان بگیرند و ناراحتی سراغشان بیای که این نشان می‌دهد احساس گناه رفتاری خودآگاه است و در این شرایط تجربه این حس، امری کاملاً طبیعی است.
اما در برخی موارد با افرادی مواجه می‌شویم که خود را به دلیل افکار یا رفتاری که از نظرشان غیراخلاقی است، سرزنش می‌کنند و نسبت به آن حس شرم، خجالت و گناه دارند.
به‌طورکلی احساس گناه تابع یک سری تصورات، اعتقادات، شرایط و دلایلی است که احتمالاً در هر فردی به شکلی بروز کند و او را آزار دهد و اگر بیش از حد باشد، آثار مخرب بر فرد و حتی اطرافیان او می‌گذارد.
و در پاسخ به این سوال که احساس گناه چگونه شکل می‌گیرد باید بگوییم که:
- ارزش‌ها و باورها: هنگامی که فرد باور دارد که اقدامات یا افکارش با ارزش‌های خود یا جامعه‌اش مغایرت دارد، ممکن است
- تربیت و فرهنگ: تربیت و فرهنگی که فرد در آن بزرگ شده است هم تأثیر زیادی بر احساس گناه دارد. قوانین، و نگرش‌های فرهنگی هرکدام نقش مهمی در شکل‌دهی به احساس گناه دارند
- مسئولیت‌پذیری: وقتی کسی تصور کند باعث شده است فردی خسارت ببیند یا موجبات نارضایتی دیگران را فراهم کرده است، در این حالت احساس گناه ناشی از این مسئولیت‌پذیری به احتمال زیاد در او به‌وجود می‌آید
- ترس از تنبلی: برخی افراد ممکن است به دلیل ترس از تنبلی یا عدم کارآمد بودن، به سخت‌گیری و خودانتقاد بپردازند که احتمال ایجاد حس گناه و عذاب وجدان در او افزایش می‌یابد
- تأثیرات فرهنگ و رسانه‌ها: تصویرسازی رسانه‌ها و فرهنگ عمومی نیز ممکن است بر ایجاد یا شدت احساس گناه تأثیرگذار باشد
- تصاویر و پیام‌های منفی در مورد عملکردهای خود و دیگران نیز باعث بروز احساس گناه می‌شود
گناه بازمانده چیست؟
گناه بازمانده (یا عذاب وجدان بازمانده) یک تجربه احساسی است که از احساس مسئولیت یا ناراحتی ناشی از جان سالم به در بردن در شرایطی پیش می‌آید که دیگران آسیب دیده یا جان خود را از دست داده‌اند. به عنوان مثال، فردی که از یک تصادف یا حادثه جان سالم به در می‌برد در حالی که دیگران جان خود را از دست داده‌اند، ممکن است احساس گناه کند، حتی اگر هیچ نقشی در مرگ آن افراد نداشته باشد. این حس ممکن است ناشی از احساس نابرابری یا ناتوانی در جلوگیری از اتفاقات باشد.
انواع احساس گناه بر اساس موارد مختلفی مانند میزان شدت، موضوعات مرتبط و تأثیرات آن بر رفتار و احساسات فرد، متنوع است. در ادامه، به بررسی برخی آنها پرداخته‌ایم:
- احساس گناه شدید: این نوع احساس گناه زمانی پیش می‌آید که فرد احساس می‌کند اقدامات یا افکارش باعث بروز خسارت جدی برای خود یا دیگران شده است. این نوع حس، خطر افزایش استرس و اضطراب را تشدید می‌کند
- احساس گناه ملایم: در برخی موارد، فرد ممکن است به دلیل انجام کارهای کوچک و ریز، احساس گناه کند. این نوع حس معمولاً درواقع نشات گرفته از تأثیرات فرهنگی و تربیتی است که فرد را درگیر می‌کند
- احساس گناه موقت: بعضی اوقات، فرد ممکن است به دلیل عملکردهای خود در شرایط خاص، احساس گناه کند. و ممکن است پس از گذشت زمان یا در شرایط جدید کاهش یابد یا از بین برود
- احساس گناه خودکار: برخی افراد به دلیل ترس از تنبلی یا عدم کارآمد بودن، به سخت‌گیری و خودانتقادی می‌پردازند و به طور خودکار به دلیل هر چیز یا اتفاق کوچک، خود را مقصر دانسته و احساس گناه می‌کنند
- احساس گناه به دلیل عدم تأثیرگذاری: برخی افراد ممکن است به دلیل عدم تأثیرگذاری در جامعه و جلب توجه دیگران، خود را مقصر بدانند و از این بابت خجالت بکشند و حس گناه آزارشان دهد
- احساس گناه به دلیل نقض اصول و باورها: زمانی که فرد باور دارد که افکار و عملکردهایش با اصول و باورهای شخصی یا جامعه خود منافات دارد، در صورتی که به نقض این اصول بپردازد، دچار احساس گناه می‌شود
همچنین بخوانید: شایع ترین بیماری های مغز و اعصاب کدام اند؟
راهکارهای غلبه بر احساس گناه
تا به این قسمت متوجه شدید که احساس گناه می‌تواند چقدر آزاردهنده و مخرب باشد و در صورتی‌که فرد را بیش از حد درگیر خود سازد، به او صدمه زده و حتی باعث افسردگی و بیماری‌های روانی شود.
پس لازم است که راهکارهای غلبه بر این حس را بدانیم. از این رو در ادامه این بخش برخی از مهم‌ترین و رایج‌ترین آنها را معرفی کرده‌ایم:
- اعتراف به اشتباهات: اولین گام برای غلبه بر احساس گناه، اعتراف به اشتباهات و خطاهای خود است. با قبول این موضوع که هیچکس کامل نیست و همه انسان‌ها اشتباه می‌کنند، می‌توانید شدت این حس را در خود کاهش دهید.
- تسلیم به واقعیت: برخی اوقات، احساس گناه ممکن است به دلیل تصورات غیر واقعی و فرضیات منفی شما نسبت به خودتان باشد. تسلیم به واقعیت و قبول این موضوع که شما نمی‌توانید همیشه همه چیز را کنترل کنید، می‌تواند به شما کمک کند تا احساس عذاب وجدان را در خود کاهش دهید.
- دوست‌داشتن و پذیرش خود و محبت به خود: با دادن فرصت به خود برای پذیرش و محبت به خود، می‌توانید احساس گناه را کاهش دهید. به خودتان فرصت دهید تا از اشتباهات گذشته‌تان درس بگیرید و به جای فکرکردن مداوم به گذشته و زنده‌کردن اتفاقات و وقایعی که باعث بیدارشدن این حس ناخوشایند می‌شود، به سوی آینده مثبت حرکت کنید.
- تلاش برای جبران: در صورتی که احساس گناه شما به دلیل اقدامات خاصی باشد، احتمال آنکه با تلاش برای جبران و تصحیح این اقدامات، احساس گناه شما کاهش پیدا کند، بسیار زیاد است.
- درمان حالت‌های افسردگی و اضطراب: در بعضی موارد، احساس گناه ممکن است به علت حالت‌های افسردگی و اضطراب شما بیشتر شده باشد. درمان حالت‌های افسردگی و اضطراب کمک می‌کند تا شما با این حس ناخوشایند، بهتر مقابله کنید.
- با فردی قابل اعتماد صحبت کنید: حمایت اجتماعی در مقابله با احساسات دشوار مهم است. اگر نمی‌توانید با عزیزان خود در مورد احساسات گناه صحبت کنید، مشاوره با روانشناس می‌تواند مفید باشد.
- مشورت با مشاور یا روانشناس: در صورت لزوم، مشورت با مشاور یا روانشناس قطعا می‌تواند به شما کمک کند تا بهترین روش‌های مقابله با احساس گناه را برای خود پیدا کنید.
- تلاش برای تغییر وضعیت: اگر فقط بر افکار منفی تمرکز کرده‌اید، سعی کنید دیدگاه خود را تغییر دهید و به عوامل دیگر یا راه‌های متفاوت فکر کنید. این کار به شما کمک می‌کند تا از احساسات سرزنشگر عبور کرده و به افکار مثبت‌تر برسید.
- بخشیدن خود: بخشش خود به معنای پذیرش مسئولیت برای اشتباهات است، نه نادیده گرفتن آنها. این فرایند شامل ابراز پشیمانی، جبران و یافتن راهی برای ادامه مسیر می‌شود.
- اولویت قرار دادن خود: مراقبت از خود را در اولویت قرار دهید. خودخواهی نیست که به سلامت روح خود اهمیت بدهید؛ بلکه نشانه‌ای از سلامت ذهن است. بنابراین، همیشه خودتان و حال خوبتان را در اولویت قرار دهید.
- قدرت نه گفتن: نه گفتن را تمرین کنید؛ زیرا بسیاری از اشتباهات ما انسان‌ها از این ناشی می‌شود که نتواسته‌ایم در ابتدا نه بگوییم.
- توجه به ویژگی های خوب خود: پس از یادآوری پشیمانی‌ها و اشتباهات، اکنون زمان آن رسیده است که فهرستی از ویژگی‌های مثبت خود تهیه کنید. این کار به شما کمک می‌کند تا اعتماد به نفس و احساس امنیت بیشتری پیدا کنید.
- بررسی اولویت ها: یک کاغذ بردارید و سه اولویت اصلی خود را یادداشت کنید. این اولویت‌ها می‌توانند شامل همسر، فرزندان، شغل، تحصیل یا هر موضوع دیگری باشند. اگر کاری که انجام داده‌اید ارتباطی با این اولویت‌ها ندارد، آن را نادیده بگیرید و تمرکز خود را روی اولویت‌هایتان بگذارید.
- هدیه دادن به خود: حتی برای شکست‌ها و اشتباهات زندگی نیز باید به خودتان پاداش بدهید، زیرا این بدان معناست که توانسته‌اید از شکست‌هایتان درس بگیرید و به دنبال جبران آنها باشید. این کار حس ارزشمندی و رشد را در شما ایجاد می‌کند.
- برنامه ریزی کنید: قرار نیست که همیشه در اندوه غرق شوید و از گذشته پشیمان باشید. پس از رها کردن احساسات منفی، با انرژی و انگیزه از جا بلند شوید و برای آینده‌تان برنامه‌ریزی کنید.
تفاوت بین احساس گناه و شرم چیست؟
حساس گناه و شرم دو احساس متفاوت هستند، اما ممکن است در برخی موارد با یکدیگر اشتباه گرفته شوند. در ادامه این بخش تفاوت‌های اصلی بین احساس گناه و احساس شرم را برایتان توضیح می‌دهیم:
احساس گناه
- بیشتر با اعمال و رفتارهای خطاکارانه و نادرست مرتبط است
- معمولاً باور به این موضوع است که شما در یک یا چند عمل خاص خطا کرده‌اید و باید جبران کنید
- ممکن است باتوجه‌به اعمال و رفتارهای خودِ شما ایجاد شود و معمولاً به عواقب منفی این اعمال مرتبط است
احساس شرم
- بیشتر به هویت و شخصیت شما مربوط است تا به اعمال خاص
- معمولاً باور به این موضوع است که شخصیت یا هویت شما نادرست یا نامناسب است
- ممکن است به دلیل وجود خصوصیات، ویژگی‌ها یا وضعیت‌های خاص در زندگی شما، ایجاد شود
به‌طورکلی، احساس گناه بیشتر به رفتار و اعمال خودِ فرد مرتبط است، درحالی‌که احساس شرم بیشتر به هویت و شخصیت او مربوط است. با درک تفاوت بین این دو احساس، می‌توانید بهتر درک کنید که چگونه با آنها برخورد کنید و به خودتان کمک کنید تا با آنها مقابله کنید.
بیشتر بخوانید: اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری گزین چیست؟
پیامدهای احساس گناه داشتن چیست؟
داشتن حس گناه و عذاب وجدان درصورتی‌که زیاد باشد و نتوان آن را کنترل کرد، می‌تواند پیامدهای مختلفی برای شخص داشته باشد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- استرس و اضطراب: شخص ممکن است نگران عواقب اعمال خود باشد و این باعث ایجاد استرس و نگرانی در آن شخص شود
- افسردگی: شخصی که دچار احساس گناه شده است، در برخی موارد نمی‌تواند خود را ببخشد و این باعث افزایش احساس ناتوانی و ناامیدی در آن شخص خواهد شد
- خودتنبیهی: شخص ممکن است به خودتنبیهی بپردازد و به خودش سخت بگیرد و در این حالت به افزایش حس گناه و تضاد داخلی درون خود، کمک می‌کند
- رابطه با دیگران: احتمال دارد باعث تغییر در روابط شخصی شود. درواقع فرد ممکن است حس کند که نمی‌تواند با دیگران روبرو شود یا با آنها روابط صمیمانه برقرار کند
- کاهش اعتماد به خود: فرد ممکن است دیگر به خودش اعتماد نداشته باشد. در این حالت تصور می‌کند که نمی‌تواند به‌خوبی با دیگران رفتار کند یا ارزش خود را حفظ کند
درمان احساس گناه در کلینیک دکتر مریم سلیمانی
برای درمان احساس گناه پیشنهاد می‌کنیم که حتماً به کلینیک دکتر مریم سلیمانی مراجعه کنید. درمان‌هایی که در این کلینیک انتخاب می‌شوند، معمولاً به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود که به شخص کمک می‌کند تا با احساس گناه خود مقابله کند و آن را کاهش دهد. مثلاً ممکن است پزشکان متخصص کلینیک مشاوره روان‌شناسی را پیشنهاد دهند. در این نوع درمان، شما با دکتر روانشناس یا روانپزشک ملاقات می‌کنید تا درباره احساس گناه خود صحبت کنید تا ایشان به دنبال راه‌حل‌های ممکن برای کاهش آن بگردند. روانشناس احتمالاً از تکنیک‌های مختلفی مانند تحلیل رؤیاها، تمرینات ذهن‌آگاهی و تغییر الگوهای فکری استفاده کند.
در برخی موارد، پزشک کلینیک دکتر سلیمانی ممکن است داروهایی را برای بهبود بیماری شما تجویز کند تا با احساس گناه خود مقابله کنید. این داروها معمولاً برای کنترل اضطراب، افسردگی یا سایر علائم روانی تجویز می‌شوند.
باتوجه‌به وضعیت شما و شدت بیماری، ممکن است پزشک استفاده ترکیبی از مشاوره روان‌شناسی و داروهای تجویز شده را انتخاب کند و در آن حالت این بهترین راه برای درمان احساس گناه شما باشد.
به‌طورکلی، درمان احساس گناه نیازمند تجربه و تخصص حرفه‌ای است و بهتر است این درمان‌ها تحت نظارت و هدایت پزشکان روانپزشک و روانشناس متخصص و مجرب کلینیک دکتر مریم سلیمانی انجام شود.
همچنین بخوانید: اختلال شخصیت اسکیزوئید یا گوشه‌گیر چیست؟
جمع‌بندی
در این مقاله از سایت دکتر مریم سلیمانی، به طور کامل توضیح دادیم که احساس گناه چیست و به طور مفصل به معرفی انواع این حس ناخوشایند و عذاب‌آور پرداختیم و در نهایت نیز بررسی کردیم که چطور می‌توان این حس را درمان کرد یا مانع از بروز و افزایش شدت آن شد.
متأسفانه این حس گناه از همان کودکی به‌صورت یک احساس شرطی به انسان‌ها آموزش داده می‌شود. زمانی که کودکی عمداً یا سهواً اشتباهی را مرتکب می‌شود، از او می‌خواهیم که عذرخواهی کند، نسبت به کاری که انجام داده است فکر کند و گاهی برای عملکرد او، تنبیه در نظر می‌گیریم. در این صورت کاری می‌کنیم که کودک تصور کند رفتارش مورد تأیید بزرگ‌ترها نیست و باید آن را بهبود ببخشد تا بازخوردی مثبت از دیگران دریافت کند. از اینکه تا انتهای این مطلب همراه ما بودید، صمیمانه سپاسگزاریم.
